Poniżej przedstawiamy pełny tekst wystąpienia prof. Krzysztofa Starnawskiego wygłoszony w KIK-u Radom na spotkaniu klubowym w dniu 14 maja 2008 r.

Duszpasterska posługa Prymasa Tysiąclecia
dla Polaków poza Ojczyzną

1. Wstęp

Ks. Biskup Zygmunt Zimowski

6 marca 2008 r. Ks. Bp Zygmunt Zimowski przyjął z woli Księży Biskupów funkcje Delegata Konferencji Episkopatu Polski ds. Duszpasterstwa Emigracji. Już 3 maja b.r. Ks. Bp skierował do Polonii świata Słowo z okazji Dnia Emigranta Polskiego.
Oto wybrane fragmenty tego listu:

1) "... będę starał się kontynuować i pogłębiać stałą troskę polskiego Episkopatu o Polonię, która wyrażała się gorliwą pracą m.in. Arcybiskupa Józefa Gawliny, Kard. Władysława Rubina, Arcbpa Szczepana Wesołego i Bpa Ryszarda Karpińskiego.
W duchowym zatroskaniu o Polonię wspominamy przede wszystkim Osobę Sługi Bożego Jana Pawła II oraz jego zmagania o zachowanie tożsamości narodowej i nierozerwalnego związku z Kościołem rozproszonym po całym świecie.
Nigdy nie brakowało też otwartego serca ze strony – dzisiaj już Sług Bożych: Prymasa Kard. Augusta Hlonda, Prymasa Tysiąclecia Kard. Stefana Wyszyńskiego oraz Prymasa Kard. Józefa Glempa.
W perspektywie historycznej służba Polakom przebywającym za granicą, zawsze była postrzegana jako służba Jezusowi Chrystusowi i Jego Kościołowi, a tym samym stawała się podstawą do budowania jedności w nieraz bardzo dramatycznych dziejach Narodu Polskiego ..."

2) "… Oby nikt, przekraczając polskie granice – czy to w stronę Zachodu, czy Wschodu, Północy, czy Południa – nie zatracił swojego przywiązania do Kościoła i pozostał wierny chrześcijańskiej tradycji, bez której nie sposób zrozumieć dziejów naszej Ojczyżny.
Dzięki tej wierności będą mogły spełnić się wymowne słowa Sługi Bożego Jana Pawła II, wypowiedziane w czasie spotkania z Polonią w Liverpoolu 30 maja 1982 r.:

»Emigracja spełni swoje posłannictwo tym skuteczniej, im wyższy będzie jej poziom etyczny, im bardziej Chrystus będzie ośrodkiem jej życia i działania«

W świetle słów Jana Pawła II wyjazd za granicę nie może być więc dla nikogo usprawiedliwie- niem zapomnienia lub zaniedbania wiary w Boga i miłości wobec najbliższych …"

3) "… niestety tam, »gdzie uda się wykorzenić niedzielę – jak pisał Romano Guardini ^*) – tam człowiek straci swe religijne oparcie i zostanie wydany politycznym i ekonomicznym siłom«.
Dodajmy także – utraci horyzont życia wiecznego, a nadzieja chrześcijańska zostanie zredukowana do osobistego i zbiorowego egoizmu, opartego na przyjemności i konsumpcji …"

Słowa Ks. Bpa Ordynariusza Z. Zimowskiego korespondują w zadziwiająco zbieżny sposób z osobistym doświadczeniem autora niniejszego artykułu. W pewnych okolicznościach – o których wspomnę w końcowej części – wielu naszych emigrantów (oraz przedstawicieli Polonii), z którymi rozmawiałem, stwierdzało w sposób jednobrzmiący:
"Gdziekolwiek na Ziemi ostała się wśród Polonii kultura i obyczaj polski, to zawsze miało to miejsce wówczas, gdy Rodacy gromadzili się wokół swoich parafii".

2. Okruchy historii

Daremnym byłoby poszukiwanie precyzyjnej odpowiedzi na pytanie ile było masowych polskich emigracji? Patrioci polscy emigrowali do innych państw po każdym zrywie narodowym a także za chlebem. Jedynie więc wymieńmy tylko dla przykładu kilka exodusów:

– Wielka Emigracja po Powstaniu Listopadowym (1830-31), trwająca do 1862 r., objęła ok. 20 tys. osób. Jej symbolem we Francji był Hotel Lambert (z ks. A.J. Czartoryskim) oraz Joachim Lelewel (1786-1861) twórca Komitetu Narodowego Polskiego.
Emigrowano wówczas także do Wielkiej Brytanii, Belgii, Szwajcarii, Algierii, Stanów Zjednoczonych, Kanady i in.

Rodło

Ta właśnie Emigracja dała Polsce najwybitniejsze dzieła Chopina oraz wieszczów: Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego i Norwida. Ta i następne Emigracje skutkowały m.in. faktem, że dziś największym skupiskiem Polaków jest po Warszawie, amerykańskie Chicago (~700 tys.).

– Duża fala emigrantów znalazła się w Niemczech. Wystarczy przypomnieć, że w stolicy III Rzeszy zorganizowano 6 marca 1938 r. Kongres Polaków w Niemczech, który zgromadził 6 tys. naszych Rodaków, przybyłych z różnych stron III Rzeszy. Obradom przewodniczył ks. dr Bolesław Domański. Przyjęto symbol organizacji w postaci Rodła przypominającego kształtem Wisłę oraz 5 prawd Polaków:

1^º Jesteśmy Polakami,
2^º Wiara Ojców naszych jest wiarą naszych dzieci,
3^º Polak Polakowi bratem,
4^º Codzień Polak Narodowi Służy,
5^º Polska Matką naszą, nie wolno mówić o niej źle.

Rzecz jasna nie wszyscy Niemcy patrzyli na ten Kongres przychylnym okiem. Żyli przecież jeszcze ci, którzy pamiętali pierwszego kanclerza zjednoczonego cesarstwa niemieckiego, twórcę osławionego "Kulturkampfu" Otto von Bismarcka (1815-1898). Jego kredo życiowe brzmiało inaczej:
"Walcząc z katolicyzmem walczę z polskością i walcząc z polskością – walczę z katolicyzmem".
Jeśli się o tym pamięta, nie odrzuca się pochopnie schematu "Polak – katolik".

– Najbliższe naszym czasom emigracje po II wojnie światowej i po "Solidarności" lat 80-tych ub. w. są nam dobrze znane.

3. Praca duszpasterska Episkopatu Polski wśród Polonii i Emigracji

Wkrótce po odzyskaniu niepodległości, Episkopat Polski zajął się problemem opieki duszpasterskiej nad ludnością osiedlającą się w krajach europejskich i zamorskich. Na Konferencji Episkopatu 2.VI.1921 r. księża Bpi wysłuchali relacji Ks. Kard. Prymasa Edmunda Dalbora o ciężkim położeniu moralnym, duchowym i materialnym niektórych ośrodków polskiej emigracji i o całkowitym braku opieki religijnej nad emigrantami. Konferencja Episkopatu upoważniła Ks. Kard. E. Dalbora i jego następców do podjęcia problemu duszpasterstwa Emigracji.
Poczatkowo były to akcje sporadyczne, zaś po śmierci Ks. Prymasa E. Dalbora w roku 1926, Jego następca Ks. Kard. Prymas A. Hlond podjął się zadania zorganizowania stałej opieki duszpasterskiej nad emigrantami. Stwierdził, że odpowiedzialność za duszpasterstwo nad Polakami na obczyźnie ponosi cały Episkopat i doprowadził w roku 1928 do powstania Komisji Episkopatu ds. Duszpasterstwa Emigracji. Ponadto w stolicach europejskich powołał Rektoraty Misji Polskiej, których celem była koordynacja duszpasterstwa polskiego w poszczególnych krajach i rozwiązywanie problemów dotyczących relacji między duszpasterzami a proboszczami lub ordynariuszmi miejsca.
Problemów przybywało, wobec czego Stolica Apostolska na prośbę Ks. Kard. A. Hlonda mianowała go 26.V.1931 r. Protektorem Emigracji Polskiej.
W celu zagwarantowania stałego i zorganizowanego działania duszpasterstwa dla Emigracji, Ks. Prymas Hlond założył specjalne zgromadzenie zakonne o nazwie Towarzystwo Chrystusowe dla Polskich Wychdźców. Niestety podjęte przez Ks. Prymasa Hlonda działania przerwała II wojna światowa. Ale nie zdołała ona przerwać działalności duszpasterzy, którzy działali nawet w obozach.

4. Emigracyjne Duszpasterstwo Księży Biskupów:

- Abpa Józefa Gawliny, (1892-1964),
- Kard. - Prymasa Stefana Wyszyńskiego,
- Kard. Władysława Rubina,
- Abpa Szczepana Wesołego,
- Kard.- Prymasa Józefa Glempa,
- Bpa Ryszarda Karpińskiego,
- Bpa Zygmunta Zimowskiego.

Kardynał - Prymas Stefan Wyszyński

Najtrudniejsze zadanie w Duszpasterstwie Emigracji przypadło Ks. Kardynałowi - Prymasowi Stefanowi Wyszyńskiemu. Byłoby ono jeszcze trudniejsze gdyby nie pomoc wymienionych wyżej Księży Biskupów. Ich działalności nie można oddzielić od działalności Ks. Prymasa i wzajemnie.
Pamiętający czasy rozbiorowe Józef Gawlina już w dzieciństwie doznał krzywdy, gdy został usunięty z Gimnazjum za czytanie polskich książek. Wyświęcony na kapłana w r. 1921 we wrocławskim Seminarium, przebył drogę kapłańską od wikariusza w Tychach, przez probostwo u św. Barbary w Królewskiej Hucie (dziś Chorzów) do biskupstwa w r. 1933. Sakrę otrzymał z rąk Prymasa Polski Augusta Kard. Hlonda i bpów Stanisława Adamskiego i Wincentego Tymienieckiego. Ingres do warszawskiej katedry (wówczas kościoła garnizonowego) przy ul. Długiej w Warszawie odbył 9.IV.1933 r.
Ranny w kampanii wrześniowej, przedostał się w r. 1939 wraz z wojskiem na Zachód i tam pełnił funkcję naczelnego duszpasterza żołnierzy – najpierw w Niemczech (od 1945 r.), następnie w Rzymie. Arcbpem tytularnym Madito mianowany w r. 1952 był członkiem Rady ds. Duszpasterstwa Emigracyjnego. Oprócz wielu funkcji, czynnie uczestniczyl w pracach Soboru Watykańskiego II. Zmarł w czasie III jego Sesji 21.IX.1964 r. spoczął na Monte Cassino; leży obok gen. Wł. Andersa.
Po tzw. "polskim październiku 1956 r.", zwolniony został Ks. Prymas Wyszyński i inni bpi, a wśród nich Ks. Abp Eugeniusz Baziak. Do niego właśnie, zwrócił się Ks. abp. Gawlina z prośbą, aby zezwolił przebywającemu w Rzymie kapłanowi archidiecezji lwowskiej ks. Władysławowi Rubinowi na dalsze pełnienie we Włoszech obowiązków duszpasterza Polaków (abp Baziak był kanonicznym zwierzchnikiem ks. Rubina).
8 maja 1957 r. uwolniony Ks. Prymas przybył do Rzymu wraz z biskupami Michałem Klepaczem i Antonim Baraniakiem (także wcześniej więzionym). Ojciec św. Pius XII serdecznie witał Prymasa Polski i wręczył mu insygnia kardynalskie.
W czasie następnego pobytu w Wiecznym Mieście, w grudniu 1958 r., Ks. Prymas zaproponował Ks. Wł. Rubinowi objęcie funkcji Rektora Kolegium Polskiego, co też nastąpiło we wrześniu 1959 r.
Ojciec św. Pius XII dobrze znał trudności Kościoła w Polsce rządzonej przez komunistów. Powierzanie Ks. Prymasowi urzędu Protektora Wychodźctwa nie było w tych warunkach wskazane i dlatego urząd ten powierzył Papież 28.I.1949 r. abpowi J. Gawlinie.
Natomiast nowy Papież Paweł VI ustanowił Ks. Prymasa Opiekunem Emigracji w dniu 21.IX.1964 r. Szybko okazało się, że urzedujący w kraju Prymas Polski nie mógł swobodnie wykonywać obowiązków związanych z Emigracją i dlatego ustanowił swojegi Delegata w Rzymie w osobie Ks. prał. Wł. Rubina i zobowiązał go do zorganizowania i prowadzenia Centralnego Ośrodka Duszpasterstwa przy kościele św. Stanisława B.M. Ośrodek ten zaplanował Ks. Prymas jako centrum kierownicze i koordynacyjne z ramienia Episkopatu Polski nad całym duszpasterstwem polskim na Emigracji.
W zmienionych warunkach politycznych kraju Ks. Prymas reaktywował Komisję Episkopatu dla Duszpasterstwa Emigracji, mającą jednego sekretarza w Polsce, drugiego w Rzymie. Uroczysta instalacja nowego Rektora kościoła i hospicjum oraz Delegata Prymasa Polski odbyła się 15.XI.1964 r. w kościele św. Stanisława przy via Bottege Oscura 17. Przybyli księża bpi uczestniczący w III sesji Soboru i rzesze uchodźców z wielu krajów.
Po objęciu funkcji Delegata Prymasa Polski, Ks. prał. Rubin powołał Komitet ds. Beatyfikacji i Kanonizacji celem sfinalizowania niektórych procesów z przed Millenium. Komitet ten został przekształcony w instytucję naukową pod nazwą Postulatorski Ośrodek Studiów, erygowany 13.XI.1964 r. przez Ks. Prymasa. Służył on pomocą Kongregacji ds. Świętych w prowadzeniu polskich procesów beatyfikacyjnych i kanonizacyjnych. Ks. prałat (a później bp) był postulatorem w procesie beatyfikacyjnym Sług Bożych: Abpa lwowskiego Józefa Bilczewskiego i bpa przemyskiego Sebastiana Pelczara.
Wkrótce – 17.XI.1964 r. Stolica Apostolska ogłosiła, że Ojciec św. wyniósł do godności biskupiej Ks. prał. Wł. Rubina, nadając mu tytularną stolicę Serty i ustanawiając sufraganem gnieźnieńskim. Decyzja Ojca św. oznaczała podniesienie rangi funkcji sprawowanej przez Delegata Prymasa Polski ds. Emigracji.
W rozmowie z księżmi Rektorami Polskich Misji Katolickich w Rzymie, Ks. Prymas oznajmił, że Sekretariat Stanu ustosunkował się do Jego sugestii szybciej niż można było oczekiwać.
Konsekracja odbyła się 29.XI.1964 r. w kościele św. Andrzeja na Kwirynale. Jest to kościół wzniesiony w r. 1678 przez słynnego artystę barokowego Lorenza Berniniego; w jego bocznej nawie spoczywają szczątki św. Stanisława Kostki. Sakry udzielił Ks. Prymas przy asyście abpa Karola Wojtyły i bpa Stefana Bareły. Obecny był kard. Sekretarz Stanu Giovanni Ampleto Cicogniani oraz brat ks. bpa – zamieszkały w Anglii Jan Kazimierz Rubin. Rzesze Polaków przybyłych z wielu krajów uznały ten dzień jako świąteczny.
Dopełnieniem informacji o sytuacji Kościoła w ówczesnej Polsce będzie wiadomość zamieszczona w sierpniu 1966 r. w "Duszpasterzu Polskim Zagranicą":

Takie signum temporis będą coraz częstsze w PRL. Dlatego główny ciężar działalności duszpasterskiej Emigracji, musiał przyjąć Delegat Ks. Prymasa w Rzymie.

Kard. Władysław Rubin

Nie miejsce tu na omawianie szczegółów pracy Ks. Kard. Władysława Rubina. Ograniczmy sie do suchych liczb:
Od początku pełnienia swojej funkcji Delegata odbył (niemal do końca swego życia), ogromną ilość podróży duszpasterskich; tylko do Rodaków w Anglii podróżował 173 razy. Ale pielgrzymował także do Francji, RFN, Kanady, USA, Szkocji, Australii, Austrii, Libanu, Szwajcarii, Szwecji, Danii, Ziemi Św., Hiszpanii, Brazylii, Kolumbii, Malty, Meksyku, N. Zelandii, Portugalii, Wybrzeża Kości Słoniowej, Turcji (Adampol) oraz wewnętrznie do Italii (59 razy). Łącznie odbył prawie 400 podróży pasterskich. Przyjeżdżał także do kraju: zarówno w celach pasterskich, jak też zdrowotnych. W ostatnich latach życia bardzo cierpiał. Zmarł 28.XI. 1990 r. Pogrzeb miał 3-częściowy: w Rzymie egzekwie celebrował Ojciec św. Jan Paweł II; w Warszawie – eksportacja z Kościoła św. Krzyża do katedry św. Jana, gdzie Mszy św. przewodniczył Ks. Prymas Józef Glemp a homilię wygłosił Ks. Kard. Henryk Gulbinowicz; ostatnia część pogrzebu miała miejsce w Lubaczowie.
Gdy Kard. Wł. Rubin objął Kongregację ds. Kościołów Wschodnich (mianowanie 27.VI.1980 r.), Delegatem Prymasa Polski dla Duszpasterstwa Emigracji został bp Szczepan Wesoły. Z życiorysu Ks. bpa odnotujmy dwa fakty:

1. Urodzony w 1926 r. w patriotycznej rodzinie w Katowicach, został wysłany w r. 1943 przez Niemców do budowy bunkrów a w 1944 przymusowo wcielony do Wehrmachtu. Wysłany na front w południowej Francji, uciekł na stronę aliancką i walczył z Niemcami.
2. Mianowany bpem 11.XII.1968 r., otrzymał sakrę biskupią przy ul. Miodowej. Sakry udzielił Ks. Prymas w obecności biskupów Wł. Rubina i Herberta Bednorza. Sakra udzielona w dyskrecji to także signum temporis owych lat.

Po śmierci Ks. Prymasa S. Wyszyńskiego, Ks. abp Sz. Wesoły nadal pełnił obowiązki Delegata Prymasa Polski, ale nowego już Prymasa – Ks. Kard. Józefa Glempa. Ich współpraca nie napotykała już na takie trudności, które w czasach komunistycznych były częste.
Pojawiły się jednak inne problemy: Ks. Prymas J. Glemp stwierdził np., że środowiska polonijne wymagają integracji, a z drugiej strony problemem stało się przełamanie dużej dozy nieufności niektórych kręgów polonijnych w stosunku do Rodaków odwiedzających kraje zachodnie. W r. 1989 (na przełomie lutego i marca) Ks. Prymas zorganizował wraz z Ks. abpem Sz. Wesołym spotkanie w Rzymie, na które przybyli Polacy reprezentujący kraje obu Ameryk, Afrykę, Australię i N. Zelandię, wiekszość krajów europejskich, w tym Italię, z kraju zaś 22 osoby stanowiące Prymasowską Radę Społeczną. Obrady toczyły się w Domu Polskim przy via Cassia 1200. Odbyło się także spotkanie z Ojcem św. Janem Pawłem II.
Inne działania Ks. Prymasa J. Glempa i Ks. abpa Sz. Wesołego na niwie duszpasterstwa Polonii – wymagają opracowania.

W r. 2003 Ks. abp Sz. Wesoły osiągnął wiek 77 lat życia. 2 maja 2003 r. Delegatem Konferencji Episkopatu Polski (KEP) ds. Duszpasterstwa Emigracji Polskiej został sufragan lubelski Ks. bp Ryszard Karpiński. Przystępował do tej odpowiedzialnej pracy z niemałym doświadczeniem na niwie Duszpasterskiej i społecznej.
Przypomnijmy, że był w latach 1988-98 Przewodniczącym Komisji Episkopatu Polski ds. Duszpasterstwa Turystycznego, w latach 1991-2002 pełnił obowiązki Przewodniczącego Zespołu ds. Pomocy Katolikom na Wschodzie, a w latach 1988-1993 – Konsultorem Papieskiej Rady ds. Duszpasterstwa Migracji i Podróżujących, że jest odznaczony Medalem za Zasługi dla KUL-u, a Jego zawołanie biskupie brzmi "Nieś pomoc ludziom w drodze". Te słowa należą do herbu przedstawiającego statek płynący po morzu.
Co sprawiło, że na początku swej drogi biskupiej przyjął symbole, które wypełniły później znaczną część Jego posługi?

Siódmym Biskupem w sztafecie Pasterzy Emigracji jest od niedawna Ks. Biskup Zygmunt Zimowski – Ordynariusz Radomski. Wspierajmy Go modlitwą w Jego posługiwaniu dla Polaków na obczyźnie.